CHƯƠNG III:
TÍNH GIAI CẤP VÀ TÍNH NHÂN DÂN CỦA VĂN NGHỆ
I. TÍNH GIAI CẤP CỦA VĂN NGHỆ
Trong xã hội có giai cấp, bất kỳ một hiện tượng văn chương nghệ thuật nào cũng
đều đề cập tới mặt này hay mặt khác, khía cạnh này hay khía cạnh khác, nông hay
sâu, trực tiếp hay gián tiếp cuộc đấu tranh giai cấp của xã hội trên cơ sở lợi
ích của một giai tầng nhất định mà người cầm bút đại diện. Ðặc điểm này của văn
nghệ được gọi là tính giai cấp.
1. Tính giai cấp là thuộc tính tất yếu của văn nghệ trong xã hội
có giai cấp và nảy sinh đấu tranh gai cấp.
a. Tính giai cấp của văn chương là gì?
Tổng hòa tất cả những đặc điểm về đề tài, chủ đề, tư tưởng, tình cảm cùng các
biện pháp nghệ thuật thể hiện ý thức của một tầng lớp, một giai cấp xã hội nhất
định trong văn nghệ là tính giai cấp của nó. Dù người nghệ sĩ cố ý hay không cố
ý, muốn hay không muốn, bao giờ cũng sáng tạo nghệ thuật theo quan điểm của một
giai tầng nhất định. Ta có thể thấy rõ điều đó khi đem đối chiếu tác phẩm của
các tác giả thuộc các giai tầng khác nhau nhưng cùng viết về một đề tài. Chẳng
hạn, cùng đề tài về chùa Trấn Bắc, nhưng thơ của bà Huyện Thanh Quan khác với
thơ Ngô Ngọc Du về tư tưởng (bài chơi chùa Trấn Bắc và bài Ðàm ni thân thế khẩu
thuật). Một bên là sự nuối tiếc, chua xót, một bên là hoan hỉ, vui mừng. Khi đi
qua chùa Trấn Bắc, bà Huyện Thanh Quan nhìn thấy cảnh điêu tàn do Nguyễn Hữu
Chỉnh phá phách, bà chạnh lòng nhớ tiếc nơi đã từng diễn ra những cuộc hoan lạc
dưới thời Lê - Trịnh. Bà viết :
Trấn Bắc hành cung có dãi dầu
Chạnh niềm cố quốc nghĩ mà đau.
… Sóng lớp phế hưng coi đã rộn
Chuông hồi kim cổ lắng càng mau
Người xưa cảnh cũ, nào đau tả
Khéo ngẩn ngơ thay lũ trọc đầu
Trong khi đó, Ngô Ngọc Du lại vui mừng trước sự sụp đỗ của triều Lê - Trịnh,
tác giả reo vui trước sự đổi dời mà không một chút nuối tiếc thời đã qua. Ðây
là tiếng nói của một con người bị chà đạp đè nén, được đổi đời, được giải phóng:
Một sớm cửa tung, bừng ánh sáng
Mọi người ùa tới dắt tay nhau
Họ bảo: ngày nay đã đổi đời
Trịnh bị diệt vong, Lê cũng tàn rồi
Ðoạn trường rày hết kiếp oan trái.
Tính giai cấp của văn nghệ được biểu hiện trong tác phẩm rất đa dạng, nhiều màu sắc, cung bậc, đậm nhạt khác nhau. Ðó có thể là nói một cách
xa xôi bóng gió thân phận quẩn quanh của kiếp người dân xưa:
Con kiến mà đeo cành đa
Leo phải cành cụt leo ra, leo vào
Con kiến mà leo cành đào
Leo phải cành cụt leo vào leo ra.
Hoặc thân phận người phụ nữ bị ràng buộc trong lễ giáo phong kiến khắc khe:
Em như con hạc đầu đình
Muốn bay chẳng cất nổi mình mà bay
Hoặc đề cập trực tiếp tới vấn đề áp bức bóc lột giai cấp: Ðịa chủ và nông dân
như trong truyện Tấm Cám, tiểu thuyết Tắt đèn, Bước đường cùng …
Hoặc đề cập đến một cách gay gắt, trực tiếp cuộc đấu tranh một mất một còn đối
với kẻ thù giai cấp, dân tộc: Người mẹ cầm súng, Sống như Anh …
Văn nghệ nhân loại đã có thời kỳ, người sáng tác ra nó đã không có sự chế ước
của hệ tư tưởng giai cấp này hay giai cấp khác và tác phẩm của họ cũng không
nói tiếng nói của giai cấp nào cả. Ðó là thời kỳ xã hội chưa có giai cấp. Sau
này, khi chủ nghĩa cộng sản đã trở thành hiện thực bao trùm lên toàn bộ trái
đất thì văn nghệ cũng sẽ không còn biết đến tính giai cấp là gì. Nhưng trong
điều kiện đấu tranh giai cấp đã trở thành động lực của sự phát triển xã hội thì
văn nghệ mang bản chất giai cấp là điều không tránh khỏi, dù sáng tác là của
một em bé, dù nhân vật của một sáng tác nào đó là một em bé. Trần Ðăng Khoa có
những bài thơ nổi tiếng , tuyệt hay về tư tưởng cũng như nghệ thuật từ lúc 7,8
tuổi. Những bài thơ thật ngây thơ nhưng thật già dặn:
Thằng Mĩ nó đến nước tôi
Búp bê nó giết, mạng người nó tra
Nó bắn các cụ mù lòa
Nó giết cả bé chưa và được cơm.
Nhân vật đứa bé đi ở phải bóp cổ giết chết đứa bé con nhà chủ để được ngủ trong
chuyện Buồn ngủ của Chekhov phải chăng là phản ứng của bản năng giai cấp.
b. Vì sao trong xã hội có giai cấp và nảy sinh đấu tranh giai cấp
văn nghệ lại mang tính giai cấp?
Văn chương là một hình thái ý thức xã hội thuộc thượng tầng kiến
trúc, chịu sự qui định của hạ tầng cơ sở, khi bản chất cơ sở là bản chất giai
cấp thì văn chương nảy sinh trên cơ sở ấy tất yếu mang tính giai cấp.
Trong cơ cấu đời sống xã hội, chủ nghĩa Mác khẳng định văn chương
là một hình thái ý thức xã hội, do cơ sở sinh ra và chịu sự qui định của nó.
Trên một cơ sở kinh tế nhất định, nảy sinh một nền văn chương nhất định. Cơ sở
kinh tế chẳng những quyết định sử nảy sinh mà phát triển của văn chương mà còn
quyết định nội dung và tính chất của văn chương. Trong xã hội có giai cấp cơ sở
hạ tầng - toàn bộ những quan hệ sản xuất - là quan hệ giữa các giai cấp về địa
vị đối với hệ thống sản xuất xã hội đối với hình thức chiếm hữu tư liệu sản
xuất, về phương thức phân phối của cải. Nói cách khác, là quan hệ giữa các giai
cấp và đấu tranh giai cấp. Văn chương nảy sinh trên cơ sở hạ tầng mang bản chất
giai cấp đó tất yếu mang bản chất giai cấp - bản chất của cái đã sinh ra nó.
Ví dụ: khi xã hội mà mâu thuẫn giai
cấp cơ bản là mâu thuẫn giữa địa chủ và nông dân thì văn chương cũng xoay
quanh mâu thuẫn đó (Tấm cám, Vợ chồng A Phủ, Tắt đèn). Khi xã hội chuyển
sang chế độ tư bản - bản chất kinh tế là kinh tế hàng hóa, mâu thuẫn giai
cấp cơ bản là mâu thuẫn giữa tư sản và vô sản thì văn chương xoay quanh vấn đề
hàng hóa sức lao động, vấn đề nhân phẩm con người và tiền tài (Eugénie - Grandet,
Người mẹ v.v…)
Mặt khác, văn chương là một hình thái ý thức xã hội, như các hình
thái ý thức xã hội khác, có tác dụng phục vụ, duy trì, bảo vệ hạ tầng cơ sở;
khi cơ sở mà nội dung trọng yếu của nó là đấu tranh giai cấp thì văn chương có
nhiệm vụ phục vụ cho cuộc đấu tranh giai cấp đó. Các giai cấp cầm quyền luôn
luôn có ý thức sử dụng thượng tầng kiến trúc để duy trì lợi ích giai cấp mình.
Văn chương là một trong những vũ khí lợi hại của giai cấp. Các giai cấp tận
dụng triệt để sức mạnh của văn chương dùng nó làm vũ khí đấu tranh cho lợi ích
giai cấp mình. Vì vậy mà văn chuơng là vũ khí đấu tranh giai cấp. Từ ngày xưa,
Chu Ðôn Dy đã xem văn chương như là công cụ đằc lực truyền bá tư tưởng: văn dĩ
tải đạo. Ngày nay, Bác Hồ khẳng định trực diện vũ khí đấu tranh giai cấp - văn
chương rất đặc biệt này:Văn nghệ cũng là một mặt trận, anh chị em văn nghệ sĩ
là chiến sĩ trên mặt trận ấy.
Ðứng ở góc độ nhận thức luận, phản ánh luận, ý thức xã hội là sự
phản ánh tồn tại xã hội, văn chương là một hình thái ý thức nên nó phản ánh tồn
tại xã hội. Khi tồn tại xã hội chủ yếu là quan hệ giữa các giai cấp và đấu
tranh giai cấp thì văn chương - hình ảnh của tồn tại đó - tất yếu phản ánh cuộc
đấu tranh giai cấp. Phản ánh hiện thực là thuộc tính cơ bản của văn chương. Dù
muốn hay không khi sáng tạo nghệ thuật, nghệ sĩ bao giờ cũng phàn ánh vào trong
tác phẩm của mình thế này hay thế khác tồn tại xã hội, đời sống xã hội. Khi tồn
tại xã hội là tồn tại mang bản chất giai cấp, văn chương phản ánh nó, tất yếu
phản ánh các quan hệ giai cấp và đấu tranh giai cấp.
- Ðiều đặc biệt quan trọng là: tác phẩm văn chương là hình ảnh chủ
quan của thế giới khách quan, khi chủ thể nhận thức mang bản chất giai cấp thì
sản phẩm ý thức của nó- tác phẩm văn chương tất yếu mang bản chất giai cấp.
Trong xã hội có giai cấp, nhà văn là con đẻ của một giai cấp nhất định. Lênin
đã từng nói:không một người nào đang sồng mà lại có thể không đứng về một giai
cấp này hay một giai cấp khác. Tác phẩm văn chương là ý thức, là tư tưởng,
là hiện thực được khúc xạ qua lăng kính chủ quan của nghệ sỹ mang bản chất
giai cấp, tất yếu mang tính giai cấp. Hơn thế, nhà văn là công dân giai cấp,
đồng thời còn là người phát ngôn, đại biểu cho lợi ích giai cấp. Gorki đã từng
khẳng định : Nhà văn là con mắt, là lỗ tai, là tiếng nói của một giai
cấp". Vì thế, khi phản ánh hiện thực, sáng tạo nghệ thuật, nhà văn
không thể không xất phát từ lập trường, từ quan điểm, từ nguyện vọng, từ lợi
ích của giai cấp mình.
Tóm lại, Tính giai cấp là một tất yếu lịch sử.
2. Tính giai cấp của văn chương là một hiện tượng lịch sử phức
tạp.
a. Tính giai cấp của văn chương không thuần nhất, đơn nhất.
Con người là tổng hòa của những mối quan hệ xã hội. Các thành viên
thuộc các giai cấp trong xã hội luôn luôn đấu tranh, tác động và ảnh hưởng lẫn
nhau, các thành viên của từng giai cấp không ngừng thay đổi và chuyển hóa từ
giai cấp này sang giai cấp khác. Vì vậy, tính giai cấp của con người là không
thuần nhất. Văn chương là tinh thần, tư tưởng của con người, do đó, tính giai
cấp của nó không thuần nhất, đơn nhất. Chẳng hạn, Nguyễn Du và Truyện Kiều của
ông, những mâu thuẫn gay gắt trong thế giới quan của Nguyễn Du thể hiện trong
Truyện Kiều.
Mỗi thời đại, giai cấp nào nắm quyền thống trị về vật chất thì
đồng thời nắm quyền thống trị về tinh thần. Tư tưởng thống trị thời đại là tư
tưởng giai cấp thống trị. Tư tưởng giai cấp bị trị không thể không bị ảnh
hưởng, không thể không mang dấu ấn tư tưởng giai cấp thống trị. Văn chương là
sản phẩm tư tưởng của kẻ bị thống trị không thể không bị pha tạp bởi tư tưởng
giai cấp thống trị. Do chịu ảnh hưởng của tư tưởng phong kiến thống trị mà
trong ca dao xưa - sáng tác của nhân dân lao động, có lúc biểu hiện tư tưởng bi
quan, bất lực, cam chịu … thậm chí, ước muốn cao xa nhất cũng chỉ là ước muốn
làm kẻ thống trị người khác.
b. Tính giai cấp của văn chương không phải bao giờ cũng mang những
hình thức riêng biệt, sáng rõ.
Trong lịch sử văn chương, không hiếm những tác phẩm mang những
hình thức giai cấp riêng biệt, sáng rõ, ca dao cổ là một ví dụ. Ca dao có câu:
Vì chưng bác mẹ tôi nghèo
Cho nên tôi phải băm bèo, thái rau.
Ðây chỉ có thể là tiếng nói của nhân dân lao động nghèo khổ mà
thôi - không nhầm lẫn vào đâu được. Những con người của tầng lớp phong kiến bóc
lột không nói và không thể nói được vậy.
Phần lớn các tác phẩm văn chương ưu tú của quá khứ thì tính giai
cấp của chúng lại thường khoác chiếc áo "nhân tính",nhân đạo chung
chung, không mang màu sắc giai cấp, thời đại lịch sử cụ thể. Chẳng hạn : Tây
Sương kí của Vương Thực Phủ, tác giả nêu lên lí tưởng là mong sao lứa đôi được
thành gia thất. Trường hận ca của Bạch Cư Dị nêu lên lí tưởng tình yêu chung
thủy.
c. Tính giai cấp của tác phẩm không phải lúc nào cũng tương ứng
với thành phần giai cấp của tác giả.
Sự phân hóa giai cấp diễn ra gay gắt trong cuộc đấu tranh giai cấp
đã làm cho nhiều nhà văn vốn thuộc giai cấp này trở thành người phát ngôn cho
giai cấp khác. Nguyễn Du, Nguyễn Khuyến, Tolstoi, balzac chẳng hạn. Do đó,
thành phần giai cấp xuất thân của tác giả là một chuyện, còn khuynh hướng giai
cấp toát ra từ thực tế hình tượng tác phẩm của anh ta lại là chuyện khác; có
thể tương ứng, cũng có thể không, hoặc chỉ tương ứng một phần nào…
d. Tính giai cấp của tác phẩm không phải lúc nào cũng phụ thuộc
vào ý muốn chủ quan hay lời tuyên bố của nhà văn.
Tính giai cấp là khuynh hướng thực tế toát ra từ tác phẩm, cho
nên, không nhất thiết là thống nhất với ý định hay lời tuyên bổ của nhà văn, có
nhiều nhà văn tuyên bố mình đứng trên các giai cấp (siêu giai cấp) nhưng thực
tế tác phẩm của họ phục vụ cho giai cấp tư sản, có nhà văn tuyên bố mình đứng
về giai cấp vô sản nhưng thực tế tác phẩm của họ lại chống lại Ðảng, chống lại
giai cấp vô sản.
Tóm lại, tính giai cấp của văn chương là một hiện tượng lịch sử
phức tạp, nó là khuynh hướng khách quan của tác phẩm thể hiện mối liên hệ thực
tế giữa văn chư giai cấp và đấu tranh giai cấp, thể hiện mối lợi ích lịch sử
của các giai cấp trong xã hội. Cho nên, không thể đồng nhất tính giai cấp của
tác phẩm với thành phần giai cấp của nhà văn, với tính giai cấp của nhân vật,
với ý muốn chủ quan của tác giả, với hình thức biểu hiện của tác phẩm…
3. Văn chương là một vũ khí đấu tranh giai cấp.
Là một hình thái ý thức xã hội thuộc thượng tầng kiến trúc, văn
chương có tác dụng năng động trở lại hạ tầng cơ sở, phục vụ cơ sở. Trong xã hội
có giai cấp, văn chương phục vụ hạ tầng cơ sở, có nghĩa là phục vụ cho cuộc đấu
tranh giai cấp và tất yếu trở thành vũ khí đấu tranh giai cấp.
Nhà văn sáng tạo ra hình tượng nghệ thuật để thể hiện lí tưởng
thẩm mĩ của mình,tức là thể hiện những nhu cầu khát vọng và tư tưởng của một
giai cấp nhất định. Trong tác phẩm, nhà văn bao giờ cũng miêu tả lí tưởng của
mình thành ra cái đẹp và các hợp lí hơn cả, đáng noi theo và đúng hơn cả. Bà
huyện Thanh Quan viết bài thơ Ðèo ngang với một tình cảm lạc hậu nhưng bà cho
đó là tình cảm hợp lí nhất: Bà nhớ tiếc Triều Lê - Trịnh đã bị đánh đổ, Ðèo
ngang là nơi chia cắt Trịnh - Nguyễn, lẽ ra việc được phá bỏ sự chia cắt, thống
nhất giang san thành một mối thì vui mới phải, nhưng Bà huyện lại buồn tái tê.
Dù muốn hay không, qua tác phẩm của mình, nhà văn đã khuôn tư tưởng,
tình cảm của người đọc theo kích thước, cung bậc của tư tưởng, tình cảm của
mình, truyền cho người đọc sự cảm thụ thế giới theo phương thức cảm thụ của
mình và phù hợp với lợi ích lịch sử của một giai cấp lịch sử nhất định. Trong ý
nghĩa đó mà mọi tác phẩm văn chương mang tính giai cấp đều trở thành vũ khí đấu
tranh giai cấp. Cũng chính với ý nghĩa như vậy mà Gorki đã nói: "Nhà văn
là lỗ tai, con mắt, tiếng nói của một giai cấp".
Ðể bảo vệ quyền lợi của mình, giai cấp thống trị luôn luôn tìm
cách làm cho tư tưởng, tình cảm của giai cấp mình trở thành tư tưởng, tình cảm
thống trị thời đại. Giai cấp thống trị không từ bỏ một thủ đoạn nào (bạo lực,
dụ dỗ, mua chuộc …), không từ bỏ một phương tiện nào (báo chí, xuất bản …) để
tuyên truyền, giáo dục ý thức hệ của giai cấp mình. Cho nên, giai cấp thống trị
luôn luôn có ý thức dùng văn nghệ làm vũ khí đấu tranh giai cấp, đào tạo ra một
đội ngũ văn nghệ sĩ chuyên nghiệp phục vụ tích cực cho giai cấp mình, và sẵn
sàng trấn áp, thủ tiêu nền văn nghệ đối lập. Ngược lại, nhân dân lao động và
giai cấp bị trị bao giờ cũng dùng văn nghệ để chống lại ý thức hệ của giai cấp
thống trị.
Bởi vậy, trong xã hội có giai cấp đối kháng "Văn hóa nghệ
thuật cũng là một mặt trận" (Bác Hồ). Trong mặt trận đó, diễn ra sự đấu
tranh giữa cái tiến bộ vì lợi ích của nhân dân lao động với cái thoái bộ vì
lợi ích của bọn thống trị bóc lột; giữa cái cũ và cái mới, giữa cái tiến bộ và
cái lạc hậu, giữa cái trưởng thành và cái mục nát. Những bức thư trao đổi giữa
Phan Ðình Phùng và Hoàng Cao Khải, những bài thơ xướng họa của Phan Văn Trị và
Tôn Thọ Tường, những bài bút chiến giữa Ngô Ðức Kế, Huỳnh Thúc Kháng với Phạm
Quỳnh, những bài bút chiến giữa Bùi Công Trừng, Hải Triều với những nhà văn
"nghệ thuật vị nghệ thuật" … đều là sự phản ánh xung đột tư tưởng
giai cấp trên lĩnh vực văn nghệ.
4. Biểu hiện tính giai cấp trong tác phẩm văn chương.
Trong một tác phẩm, tính giai cấp không chỉ biểu hiện ở nội dung
tư tưởng mà còn cả hình thức nghệ thuật. Ðể xác định tính giai cấp của tác phẩm
ta phải xem xét nhiều mặt: đề tài, chủ đề, tư tưởng, hình tượng, ngôn ngữ …
đồng thời tùy theo từng tác phẩm cụ thể mà có cách xem xét tính giai cấp khác
nhau vì tính giai cấp của tác phẩm được biểu hiện ra một cách khác nhau tùy
theo phương pháp sáng tác, phong cách, sức mạnh tình cảm giai cấp của từng nhà
văn cụ thể.
- Về đề tài.
Ðứng trước hiện thực đời sống phong phú, muôn màu muôn vẻ nhà văn
chọn lấy phạm vi hiện thực nào để đưa vào tác phẩm, đương nhiên, tùy thuộc vào
nhiều điều kiện chủ quan của tác giả trong có có vấn đề lập trường, quan điểm
giai cấp. Chủ nghĩa cổ điển ở châu Âu thế kỷ XVII, các tác phẩm của nó được quy
định nghiêm ngặt về nhiều mặt, trong đó có đề tài. Cuộc sống của ông Hoàng, bà
Chúa chốn cung đình là loại đề tài "cao quí" , cuộc sống của con
người thuộc đẳng cấp thứ ba là đề tài "thấp hèn". Các nhà văn của chủ
nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa với quan điểm nhân dân lao động là người làm
chủ lịch sử thời đại mới đã hướng về đề tài cuộc sống lao động, chiến đấu, xây
dựng của quần chúng lao động.
- Tư tưởng chủ đề.
Ðiều quan trọng là không phải chọn cái gì để miêu tả, mà quan
trọng là ở chỗ miêu tả, lí giải cái đã chọn như thế nào. Ở đây bộc lộ rõ khuynh
hướng tư tưởng giai cấp của tác giả, tác phẩm. Cùng viết về đề tài người phụ nữ
nông dân nhưng cách nhìn nhận và lí giải số phận của họ đối với các nhà văn của
chủ nghĩa hiện thực phê phán khác với các nhà văn của chủ nghĩa hiện thực XHCN.
Ngô Tất Tố với lập trường tiểu tư sản tiến bộ một mặt ca ngợi những đức tính
tốt đẹp của chị Dậu, nhưng mặt khác lại thấy một tương lai "tối như
mực" của chị. Nguyễn Thi với lập trường giai cấp vô sản đã chẳng những
nhìn thấy được những mặt bản chất tốt đẹp, truyền thống của người phụ nữ Việt Nam
- Về hình tượng.
Hình tượng, đặc biệt, là hình tượng nhân vật, là nơi bộc lộ tập
trung, rõ rệt tính giai cấp của tác phẩm. Tính giai cấp của hình tượng nhân vật
bộc lộ chủ yếu ở hành động, ở tư tưởng tình cảm của nhân vật. Phương diện này
của hình tượng - phương diện nội dung, chúng ta đã đề cập ở phần tư tưởng chủ
đề. Nhưng hình tượng là yếu tố nội dung mang tính chất hình thức. Tính giai cấp
còn biểu lộ ở quan niệm nghệ thuật về con người của tác giả.
Quan niệm nghệ thuật về người anh hùng thời đại của Nguyễn Du qua
Từ Hải, khác với quan niệm nghệ thuật và người anh hùng của Trần Ðình Vân qua
Nguyễn Văn Trỗi. Nhân vật trung tâm của chủ nghĩa cổ điển, chủ nghĩa hiện thực
phê phán và chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa là khác nhau. Nếu nhân vật
trung tâm của chủ nghĩa hiện thực phê phán chủ yếu là phản diện thì nhân vật
trung tâm của chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa là chính diện. Nếu nhân vật
người lao động trong chủ nghĩa hiện thực phê phán là những con người nhỏ bé quẩn
trong miếng cơm, manh áo sau lũy tre làng, thì người lao động của chủ nghĩa
hiện thực xã hội chủ nghĩa là con người chính trị tham gia cuộc vận động lớn
của lịch sử nhằm giải phóng giai cấp, giải phóng dân tộc, xóa bỏ chế độ người
bóc lột người, xây dựng xã hội mới. Chính lập trường, quan niệm giai cấp bao
gồm cả quan điểm thẩm mĩ của tác giả đã chi phối quan niệm nghệ thuật về con
người - nhân vật của tác phẩm.
- Về loại thể.
Loại thể là một yếu tố của hình thức biểu hiện. Tính giai cấp biểu
hiện qua loại thể thật khó thấy. Nhưng không phải loại thể không bị chi phối
bởi quan điểm giai cấp của người sáng tác. Các nhà văn của chủ nghĩa hiện thực
xã hội chủ nghĩa mở rộng cửa cho các loại thể trong sáng tác nhưng khước từ
loại nghệ thuật cầu kỳ, bí hiểm tắc tị của nghệ thuật tư sản trong thời kỳ suy
đồi, đồng thời cũng không xem là khuôn thước loại nghệ thuật có tính quy phạm
với những quy định ngặt nghèo gò bó sáng tạo của nghệ thuật phong kiến.
- Về ngôn ngữ.
Ngôn ngữ thì không mang tính giai cấp. Nhưng khi tồn tại trong tác
phẩm nghệ thuật với tư cách là ngôn từ - chất liệu xây dựng hình tượng nghệ
thuật thì nó mang màu sắc cá nhân, và do đó, mang khuynh hướng tư tưởng. Văn
chương văn gian tiếng nói của người lao động, ngôn ngữ của nó giản dị, mộc mạc,
trong sáng nhưng cũng điêu luyện. Văn chương của tầng lớp phong kiến thống trị,
ngôn ngữ của nó mang đậm màu sắc khoa cử, khuôn phép do đó thường sáo mòn,
thiếu tính đại chúng.
5. Vài nét về tính đảng trong văn chương.
Tính đảng cộng sản là nguyên tắc tối cao, là linh hồn của toàn bộ
nền nghệ thuật xã hội chủ nghĩa. Nhưng tính đảng nói chung lại là linh hồn của
mọi nền văn nghệ. Bởi vì, tính đảng không gì khác hơn là sự biểu hiện tập trung
nhất và cao nhất của tính giai cấp.
Xã hội phân chia giai cấp thì cá nhân con người trong xã hội đó
bao giờ cũng thuộc về một giai cấp nhất định và mang bản chất giai cấp. Lênin
viết: "Không có người nào sống lại có thể không đứng về phía giai cấp
này hay giai cấp khác…" và quan điểm của mọi người bao giờ "tất yếu
cũng xuất phát từ một môi trường xã hội nhất định, môi trường đó là vật liệu,
là đối tượng đời sống tinh thần của cá nhân và được phản ánh vào ý nghĩ, tình
cảm của cá nhân một cách tiêu cực hay tích cực, đại diện cho quyền lợi giai cấp
xã hội này hay giai cấp xã hội khác". Lênin cũng chỉ rõ rằng:
"Trong xã hội dựa vào sự phân chia giai cấp thì đến một mức độ phát
triển nhất định của nó, cuộc đấu tranh giữa các giai cấp thù địch nhất thiết sẽ
trở thành cuộc đấu tranh chính trị. Cuộc đấu tranh giữa các đảng phái là biểu
hiện hoàn chỉnh, đầy đủ, rõ rệt nhất của cuộc đấu tranh chính trị giữa các giai
cấp". Ðấu tranh giai cấp tất yếu dẫn tới tổ chức đảng. Nếu như đảng là
hình thức tổ chức cao nhất của giai cấp thì tính đảng chính là biểu hiện
tập trung nhất, cao nhất của tính giai cấp. Lênin nói: "Tính đảng nghiêm
túc là người bạn đường và là kết quả của cuộc đấu tranh giai cấp phát triển
đến cao độ". Là một vũ khí sắc bén trong cuộc đấu tranh giai cấp của
các giai cấp trong xã hội, khi mà cuộc đấu tranh giai cấp phát triển đến cao
độ, bản thân văn chương tự nó đã mang tính đảng - theo nghĩa rộng rãi nhất của
nó. Nhưng do, giai cấp tư sản luôn luôn che đậy tính đảng trên mọi lĩnh vực,
cho nên họ phủ nhận luôn tính đảng trong văn chương. Còn giai cấp vô sản chẳng
những công khai thừa nhận tính đảng của văn chương mà còn đề ra yêu cầu và
nguyên tắc tính đảng cho văn chương của mình. Do đó, trong thực tế, tính đảng
trong văn chương thường được dùng để chỉ tính đảng cộng sản của văn chương. Vì
vậy, tính đảng của văn chương là khái niệm phản ánh mối liên hệ giữa văn chương
với giai cấp vô sản và đảng của nó.
Tóm lại:
- Trong cơ cấu đời sống xã hội, văn chương là sản phẩm tinh thần
của xã hội, "Xã hội thế nào, văn nhgệ thế ấy". Bản chất xã hội quy
định bản chất nghệ thuật. Trong xã hội có giai cấp và đấu tranh giai cấp,
bản chất xã hội là bản chất giai cấp; văn chương là con đẻ của xã hội, tất yếu
mang bản chất giai cấp. Tính giai cấp của văn chương, vì vậy, là một thuộc tính
tất yếu.
- Văn chương mang tính giai cấp nên lịch sử văn chương trong xã
hội có giai cấp còn là lịch sử đấu tranh giai cấp trên mặt trận văn chương, là
nhà văn là chiến sĩ trên mặt trận ấy.
- Tính giai cấp là một bản chất xã hội lịch sử của văn chương, do
đó, không thể hiểu các hiện tượng nếu như không phân tích nội dung giai cấp của
nó.
II. TÍNH NHÂN DÂN CỦA VĂN NGHỆ
Trong xã hội có giai cấp, văn chương mang tính giai cấp. Như thế
có nghĩa là văn chương của giai cấp tiến bộ thì mang tính giai cấp của giai cấp
tiến bộ. Văn chương của giai cấp lạc hậu mang tính giai cấp của giai cấp lạc
hậu. Ý nghĩa và tác dụng lịch sử của chúng, vì vậy, hoàn toàn khác nhau. Nó
phục vụ cho từng giai cấp trong cuộc đấu tranh giai cấp của mình ở từng giai
đoạn lịch sử nhất định. Nhưng trong lịch sử văn chương nhân loại, chúng ta còn
thấy có một hiện tượng khá phổ biến là khi thời đại đó qua đi, nhưng có những
tác phẩm vẫn còn sống Máci và phát huy tác dụng tích cực đối với nhân dân từ
thế hệ này sang thế hệ khác. Ðiều đó cho thấy rằng: Bên cạnh mối liên hệ với giai
cấp thì văn chương còn có mối liên hệ lâu dài hơn, rộng lớn hơn, đó là mối liên
hệ với quần chúng nhân dân - lực lượng sáng tạo nên lịch sử. Ðặc điểm này của
văn chương được gọi là tính nhân dân. Tính nhân dân, vì vậy, là khái niệm phản
ánh mối liên hệ giữa văn chương với nhân dân.
1. Những quan niệm về tính nhân dân trong lịch sử
Mối liên hệ giữa văn chương và nhân dân là mối liên hệ sống còn của nghệ thuật.
Ðã từ lâu, tính nhân dân được mĩ học cổ điển thừa nhận là một thuộc tính và là
phẩm chất của văn chương, một tiêu chuẩn đánh giá về mặt nội dung - tư tưởng và
hình thức - nghệ thuật. Tuy nhiên, về mặt lí luận, khái niệm tính nhân dân được
đề cập một cách tập trung và có ý thức chỉ từ thời kỳ chuẩn bị cách mạng tư sản
(ở phương Tây) thế kỷ XVIII. Ở phương Ðông, chẳng hạn ở Trung Quốc, có thể
khẳng định người đặt vấn đề quan hệ giữa văn chương với nhân dân một cách thiết
tha và tương đối hoàn chỉnh là Bạch Cư Dị (772 - 846) ; Tính nhân dân là yếu tố
quan trọng trong hệ thống lí luận thơ ca của ông. Trong tựa Tân nhạc phủ ông
viết: Vị dân nhi tác, bất vi văn nhi tác. Quan niệm đó xác định rõ mục đích
của nghệ thuật. Nghệ thuật vị nhân sinh chứ không phải nghệ thuật vị nghệ
thuật.
Ở Việt Nam
Nguyễn Trãi đã từng hiểu sức mạnh của nhân dân : "Chở thuyền và lật thuyền
cũng là dân" và "việc nhân nghĩa cốt ở an dân". Ông đã nói với
vua Thái Tông (tháng giêng năm Ðinh Tỵ - 1937) Khi vua giao cho ông thẩm
định nhạc nhã: Ngày nay định ra lễ nhạc là phải thời lắm. Song không có gốc
không thể đứng vững, không có văn không thể lưu hành. Hòa bình là gốc của nhạc,
thanh âm là văn của nhạc … Dám xin bệ hạ rũ lòng thương yêu và chăn nuôi muôn
dân, khiến cho trong thôn cùng xóm vắng không có một tiếng hờn giận oán sầu, đó
tức là giữ được cái gốc của nhạc.
Nguyễn Du cũng đã "vị dân nhi tác" và học tập nhân dân để sáng tác,
kết thúc truyện Kiều tác giả viết:
Lời quê chắp nhặt rông dài
Mua vui cũng
được một vài trống canh.
Ðây là sự khiêm tốn, nhưng cũng bộc lộ quan điểm học tập nhân dân của ông. Ông
đã đề cập một cách trực diện vấn đề này trong bài thơ chữ Hán Thanh minh
ngẫu hứng
Thôn ca sơ học tang ma ngữ.
(Buổi đầu học tập lời ăn tiếng nói của những người dân trồng dâu, trồng gai).
Ở phương Tây những nhà khai sáng thế kỷ XVIII như Diderot, Lessing, Rausseau …
đã nêu khái niệm tính nhân dân lần đầu tiên.
Didercot (1773 - 1784) (Pháp) đã đấu tranh chống lại văn nghệ có tính chất quý
tộc của chủ nghĩa cổ điển (thế kỷ XVII) - một thứ nghệ thuật miêu tả cung đình
với những ông Hoàng bà Chúa "những bậc đại trượng phu quốc gia" hoặc
tìm chất liệu trong lịch sử cổ đại (Hy - La) của Corneille, Racine, Voltaire …
ông chủ trương phải mở rộng diện phản ánh ra ngoài đường phố, chợ búa, miêu tả
những con người bình thường thuộc "đẳng cấp thứ 3".
Rausseau (1712 - 1778) (Pháp) với quan niệm cần thiết phải dân chủ hóa nghệ
thuật cả đối tượng miêu tả và người thưởng thức, ông mong muốn có một nền nghệ
thuật mà nhân dân "vừa là khán giả vừa là diễn viên" trong một quốc
gia tự do và bình đẳng.
Chịu ảnh hưởng của Mĩ học khai sáng, Mĩ học duy tâm cổ điển Ðức cũng quan tâm
đến vấn đề tính nhân dân của nghệ thuật.
Hégél (1770 - 1831) trong Mĩ học đã cho rằng: "Nghệ thuật tồn tại không
phải để cho một tập đoàn nhỏ bé sống thầm kín, không phải để cho một số
người có học thức cao, mà nói chung để cho toàn thể nhân dân". Ðến mĩ học
của các nhà dân chủ cách mạng Nga Biélinski, Tchernychevski, Dobrolioubov,
tính nhân dân được nhận thức một cách đầy đủ và sâu sắc hơn.
Biélinski đã khẳng định tính nhân dân là tính chất của văn chương. Ông cho rằng
tính nhân dân là "tiêu biểu cao nhất hiện nay, là hòn đá thử vàng xác định
phẩm chất của mọi tác phẩm nghệ thuật, xác định sự bền vững của mọi vinh quang
nghệ thuật".
Quan niệm về tính nhân dân của Biélinski cũng có một quá trình phát triển. Buổi
đầu ông chưa thấy được sự khác nhau giữa tính nhân dân và tính dân tộc. Chẳng
hạn ông thường gọi Puskin và Gogol là "các nhà thơ nhân dân" với hàm
nghĩa sáng tác của họ mang tính độc đáo dân tộc. Hoặc cho rằng tính nhân dân
không phải "ở việc sưu tầm những lời lẽ của những người muzic… mà ở trong
nếp của trí tuệ Nga, ở trong cách nhìn các sự vật của người Nga".
Dobrolioubov đã không còn hiểu tính nhân dân là tính dân tộc như Biélinski nữa,
mà là như là sự thể hiện trong văn chương những quan điểm của quần chúng nhân
dân. Ông mong muốn thành lập một đảng nhân dân trong văn chương.
Nhìn chung, lí luận về tính nhân dân trước Marx đã có những đóng góp đáng kể.
Ðặc biệt là đóng góp của mĩ học dân chủ cách mạng Nga (tính nhân dân là phẩm
chất cao nhất của nghệ thuật; tính nhân dân đã được bắt đầu nhận thức với nội
dung giai cấp). Tuy nhiên, Họ vẫn chưa đi đến một quan niệm hoàn toàn chính
xác. Ðiều này chỉ có thể có được trong mĩ học và lí luận văn học Mácxít.
Mĩ học của các học giả tư sản, xét lại trong thời đại ngày nay đã chẳng những
có một quan niệm về tính nhân dân khác với truyền thống tốt đẹp trên mà thậm
chí còn rất phản động.
J. Ortega Y Gasset (Tây Ban Nha 1883 - 1955) nhà mĩ học tư sản phản động cho
rằng, nền "nghệ thuật mới" đó là một nền nghệ thuật của một đẳng cấp
mới, chứ không phải là nghệ thuật dân chủ. Lí do là vì nghệ thuật mới sẽ
phân chia người ta ra thành 2 giai cấp, gồm những con người khác nhau: những kẻ
am hiểu nghệ thuật và những kẻ không am hiểu nghệ thuật - tức là hạng nghệ sĩ
và hạng không phải nghệ sĩ".
Như thế, theo Gasset, nghệ thuật có tính nhân dân là nghệ thuật lạc hậu, tầm
thường.
Ở Nga, sau cách mạng tháng 10, cũng có những nhà lí luận xem tính nhân
dân như là tính thấp kém của nghệ thuật. Levidov: "Người nông dân mang từ
chợ về không phải là Biéliski và Gogol mà là sách hướng dẫn phổ thông gieo
trồng lúa".
2.
Tính nhân dân trong lí luận văn học mác - xít.
Xuất phát từ ý thức về vai trò to lớn của quần chúng nhân dân trong lịch sử :
quần chúng là người làm nên lịch sử, Mác, Aêng ghen - Lênin và những người
mácxít đã xây dựng nên một quan niệm khoa học về "nhân dân" từ đó đặc
cơ sở cho việc xây dựng một quan niệm và tính nhân dân trong văn chương một
cách đúng đắn.
a. Cơ sở xác định tính nhân dân của văn chương.
Vấn đề tính nhân dân của văn chương đã được đặt ra khá lâu trong lịch sử. Nhưng
không phải ngay từ đầu đã có một quan niệm đúng đắn và khoa học. Và cho đến cả
ngày nay nữa, không phải đã có sự thống nhất. Chẳng hạn có người cho rằng tính
nhân dân là tính quần chúng, tính đại chúng. Nghĩa là tác phẩm viết ra phải
được đại đa số dân chúng ưa thích. Với quan niệm này thì những tác phẩm viết
bằng tiếng nước ngoài sẽ không có tính nhân dân. Vì nó không đại chúng. (ví dụ
những tác phẩm viết bằng chữ Hán, chữ Pháp của ta). Quan niệm này không thật
đầy đủ.
Có người cho rằng tính nhân dân là tính dân tộc, đồng nhất tính nhân dân và
tính dân tộc. Quan niệm này dẫn đến 2 trường hợp hoặc xem tính nhân dân là
thuộc tính của văn chương (vì tính dân tộc vừa có ý nghĩa thuộc tính vừa có ý
nghĩa phẩm chất) hoặc là phẩm chất văn chương. Quan niệm này dẫn đến chỗ thừa
nhận có tính nhân dân cả ở những tác phẩm chống lại nhân dân (Vì những tác phẩm
này ít nhiều có tính dân tộc. Chẳng hạn sáng tác của Phạm Quỳnh).
Trong thơ gửi Lassale phê bình vở kịch Prăngxơphôn Xíchkinhghen, ngày
18/5/1995, Engelx đã chỉ ra rằng tác phẩm có thể có tính dân tộc nhưng không có
tính nhân dân : đó là "Vở kịch mà chủ đề cách diễn đạt đều rất đạt, thấy
đều mang tính dân tộc Ðức".
Nhưng đồng thời Engelxs chỉ ra hạn chế của tác phẩm về nội dung mà chủ yếu là
thiếu tính nhân dân : quan niệm sai lầm về đánh giá phong trào nông dân và dân
nghèo thành thị.
Các nhà lí luận xét lại cho tính nhân dân là tính toàn dân, tức là toàn bộ dân
chúng trên một lãnh thổ. Quan niệm này sai lầm ở chỗ tước bỏ nội dung giai cấp
của tính nhân dân. Lẽ nào có một tác phẩm vừa thể hiện quyền lợi của tư sản vừa
thể hiện quyền lợi của vô sản - của người bị áp bức và kẻ bị áp bức.
Có người lại không thừa nhận tính nhân dân, chỉ công nhận tính giai cấp. Quan
niệm này quá cũ và sẽ không lí giải được sự trường tồn, vĩnh cửu của nghệ thuật
ưu tú.
Những thiếu sót và sai lầm trên đây chủ yếu do xuất phát từ những quan niệm
khác nhau về "nhân dân" (nhân dân là ai? Ai trong một dân tộc được
gọi là nhân dân?) và về mối liên hệ giữa văn chương và nhân dân (đó là mối liên
hệ gì? Và liên hệ như thế nào?)
- Xác định khái niệm "nhân dân".
Muốn biết tính nhân dân là gì thì trước hết
phải hiểu nhân dân là ai. Ai trong xã hội được gọi là nhân dân. Chủ nghĩa Mác
-Lênin đã xác định rõ điều này.
Nhân dân là người làm nên lịch sử. Khi bàn về khái niệm nhân dân, Lênin viết :
"Mác dùng khái niệm nhân dân là để
đem những thành phần xác định có khả
năng tiến hành cách mạng đến cùng liên kết thành một khối" và Lênin
lưu ý : "Khi dùng khái niệm nhân
dân, Mác không hề có ý đem khái niệm
này xóa mờ ranh giới khác biệt giữa các giai cấp".
Như thế theo quan niệm học thuyết Mác - Lênin nhân dân không phải là những kẻ
vai u thịt bắp, dốt nát … mà là những người làm nên lịch sử, là lực lượng cách
mạng nhất. Vì :
Họ là người làm ra của cải vật chất cho xã hội - cơ sở tồn tại của xã hội. Ta
biết rằng lịch sử phát triển xã hội là lịch sử đấu tranh để đi đến thay thế
nhau giữa các phương thức sản xuất. Yếu tố quyết định nhất của phương thức sản
xuất là lực lượng sản xuất. Và trong lực lượng sản xuất thì con người là yếu tố
quan trọng nhất. Lênin đã từng xác nhận: "Lực lượng sản xuất hàng đầu của
toàn nhân loại là công nhân là người lao động". Stalin cũng nhấn mạnh :
"Lịch sử phát triển của xã hội đồng thời là lịch sử của bản thân những
người sản xuất của cải vật chất, lịch sử của quần chúng lao động : họ là lực
lượng cơ bản nhất của quá trình sản xuất và tiến hành sản xuất những của cải
vật chất cần thiết cho sự sinh tồn xã hội".
Họ là lực lượng cơ bản của mọi cuộc cách mạng xã hội. Trong xã hội có giai cấp
và nảy sinh đấu tranh giai cấp, cuộc đấu tranh của quần chúng lao động chống
giai cấp thống trị phát triển đến một mức độ nào đó thì nổ ra cách mạng xã hội.
Qua cuộc cách mạng đó, chế độ cũ bị xóa bỏ, chế độ mới ra đời. Chính trong lúc
này quần chúng nhân dân nổi bật phi thường. Lênin: "Cách mạng xã hội là
ngày hội của những người bị áp bức và bóc lột. Không lúc nào như trong thời
kỳ cách mạng mà quần chúng nhân dân tỏ ra là người sáng tạo tích cực như thế
trong việc xây dựng nên trật tự xã hội mới. Trong thời kỳ ấy, nhân dân có thể
làm nên những sự việc kỳ diệu"…
Họ là những người sáng tạo ra những giá trị tinh thần. Hồ Chủ tịch : "Quần
chúng là những người sáng tạo, công nông là những người sáng tạo, nhưng quần
chúng không những sáng tạo ra của cải vật chất cho xã hội. Quần chúng còn sáng
tạo nữa".
Gorki nói: Nhân dân không chỉ là lực lượng tạo nên mọi của cải vật chất, nhân
dân còn là nguồn duy nhất và vô tận của mọi của cải tinh thần; về mặt thời
gian, vẻ đẹp cũng như thiên về sáng tác, nhân dân là một nhà triết học và là
một nhà thơ đầu tiên sáng tác nên mọi bài thơ vĩ đại mỗi vở kịch của quả đất mà
vĩ đại nhất là lịch sử của nền văn hóa thế giới.
Như vậy: Theo học thuyết Mác-Lênin, nhân dân là một tập hợp của những lực lượng
dân chúng cách mạng nhất, tiến bộ nhất có tác dụng sáng tạo và thúc đẩy lịch sử
tiến lên.
Cần lưu ý ngay rằng:
- Khái niệm nhân dân bao hàm một nội dung giai cấp sâu sắc : người lao động,
người làm nên lịch sử, đối lập với giai cấp ăn bám, bóc lột, cản trở lịch sử.
- Nhân dân là không thuần nhất và nhất trí trong nội bộ: nhân dân vẫn còn tồn
tại giai cấp và đấu tranh giai cấp (giai cấp công nhân và giai cấp nông dân
chẳng hạn)
- Nhân dân là khái niệm có tính chất lịch sử. Nội dung của nó thay đổi theo sự
phát triển của thời đại (khi chưa phân chia giai cấp thì "nhân dân"
có nghĩa là "dân cư" "toàn dân" - bao gồm mọi người cư trú
trên một lãnh thổ nhất định. Khi xã hội phân chia giai cấp thì "nhân
dân" là toàn thể bộ phận nhân dân lao động . Và trong một hoàn cảnh
cụ thể nào đây nhân dân còn bao hàm cả tầng lớp thống trị tiến bộ.
- Xác định mối liên hệ giữa văn chương và
nhân dân:
Xác định mối liên hệ giữa văn chương với nhân dân là một công việc vô cùng phức
tạp, phong phú, bao gồm nhiều phương diện. Nó đòi hỏi phải có quan điểm lịch sử
- cụ thể trong khi nhìn nhận, vì bản thân "nhân dân" là một khái niệm
có nội dung lịch sử.
Lênin đã vạch ra cho ta một cơ sở để xác định mối liên hệ đó.
"Nghệ thuật phải thuộc về nhân dân.
Nó phải cắm rễ sâu xa trong quảng đại quần chúng lao động. nó phải được quần chúng hiểu và ưa thích. Nó phải
thống nhất tình cảm, tư tưởng và ý chí của quần chúng lại là nâng họ lên".
Sau ý kiến của Lênin, chúng ta có thể rút ra những đặc điểm cơ bản của mối liên
hệ giữa văn chương với nhân dân như sau:
- Văn chương đó có từ quần chúng lao động mà ra hay không, có phản ánh được tâm
tư nguyện vọng của quần chúng hay không.
- Văn chương đó có trong sáng, giản dị phù hợp với và lí tưởng thẩm mĩ của nhân
dân hay không.
- (Ðiều quan trọng hơn nữa), văn chương đó có tác dụng chiến đấu như thế nào
với quần chúng nhân dân.
b.
Khái niệm tính nhân dân của văn chương.
Từ những cơ sở trên ta đi đến một nhận định tổng quát về tính nhân dân của văn
chương như sau:
Tổng hòa
những đặc điểm về tư tưởng và nghệ thuật của tác phẩm văn chương, thể hiện những nhu cầu, khát vọng cách mạng,
tiến bộ và lành mạnh của các giai cấp trong nhân dân chẳng những có ý nghĩa đối
với tiến trình cách mạng đương thời mà còn có ý nghĩa đối với toàn bộ cuộc sống
tinh thần phong phú của nhân loại được nhân loại yêu mến giữ gìn và lưu truyền.
Những điểm cần lưu ý khi xác định nội dung khái niệm tính nhân dân của văn
chương :
- Trong ý nghĩa
trực tiếp và cơ bản nhất thì tính nhân dân liên hệ sâu sắc với tính khuynh
hướng, tính tư tưởng, giai cấp tiến bộ cách mạng của văn chương.
Trong tiến trình lịch sử, các giai cấp tiến bộ cách mạng, tiến hành đấu tranh
giai cấp, làm cách mạng xã hội để xóa bỏ xã hội cũ, xây dựng xã hội mới, thúc
đẩy loài người tiến lên. Trong ý nghĩa đó, giai cấp đó là giai cấp cách mạng,
tiến bộ. Văn chương có tính nhân dân là văn chương phải thể hiện cho được tính
chất cách mạng tiến bộ.
Ví dụ: “Hịch
tướng sĩ” tác giả chỉ đề cập đến lợi ích của tầng lớp quý tộc, kêu gọi bầy tôi
đứng lên bảo vệ lợi ích của chủ.
Tuy nhiên “Hịch tướng sĩ” vẫn được đánh giá là Hịch cứu nước. Bởi vì lợi ích
quý tộc lúc này đang thống nhất với lợi ích quốc gia, lợi ích dân tộc và lợi
ích nhân dân lao động. Chống giặc ngoại xâm lúc này ngoài ý nghĩa báo thù cho
chủ, còn có ý nghĩa bảo vệ tổ quốc, bảo vệ hạnh phúc nhân dân, bảo vệ quyền lợi
và hạnh phúc của cá nhân những người chống giặc. Cho nên tính nhân dân của tác
phẩm này thể hiện ở tính chất tiến bộ cách mạng của chủ nghĩa anh hùng phong
kiến của giai cấp quý tộc thời Trần. Lúc này, họ cũng là một bộ phận của nhân
dân; thậm chí họ là những thành viên ưu tú vì họ giữ vững được ngọn cờ dựng
nước và giữ nước trong tay để tập hợp quần chúng nhân dân lao động.
“Bình Ngô đại cáo”, tính nhân dân thể hiện ở trong tính cách mang tiến bộ của
tác phẩm. Chữ “dân” đã là sợi chỉ để xuyên suốt tác phẩm:
Nỗi đau của dân được đề cập một cách thống thiết:
Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn
Vùi con đỏ xuống hầm tai vạ
Tàn hại cả giống côn trùng cây cỏ
Nheo chóc thay kẻ góa bụa khốn cùng
Bại nhân nghĩa nát cả càn khôn
Nặng thuế khóa sạch không dằm núi
Kẻ bị bắt lên núi đãi cát tìm vàng
Khốn nỗi rừng sâu nước độc
Người bị bắt xuống biển dòng lưng mò trai
Ngán thay cá mập thuồng luồng.
Mục đích của cuộc chiến đấu là vì dân:
Việc nhân nghĩa cốt ở an dân
Quân điếu phạt trước lo trừ bạo
Lực lượng chiến
đấu cũng là nhân dân:
Nhân dân bốn cõi một nhà dựng cần trúc ngọn cờ phất phới
Tướng sĩ một lòng phụ tử hòa nước sông chén rượu ngọt
ngào.
Tính nhân dân của tác phẩm này thể hiện rõ nhất ở chữ "Dân". Tính nhân
dân và tính giai cấp cách
mạng tiến bộ là thống nhất, vì giai cấp cách mạng lúc này thống nhất với nhân
dân.
Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc của Nguyễn Ðình Chiểu, tính nhân dân thể hiện ở chỗ nhân dân lao động đóng vai
trò lịch sử bảo vệ tổ quốc. Nhân dân mà đặc biệt là nông dân với vai trò lịch
sử của họ đã được đề cập sâu sắc.
Như thế: Tính nhân dân ở tác phẩm ở trong tính cách mạng tiến bộ của tác phẩm.
Ngược lại, những tác phẩm không có tính nhân dân là tác phẩm phản động, lạc hậu
hoặc là những tác phẩm được sáng tác với mục đích có nhiều biểu hiện tâm tư cá
nhân ích kỷ, thể hiện tư tưởng của nhóm người ăn trên ngồi trước. Hoặc có đề
cập đến nhân dân thì với một thái độ trịch thượng khinh miệt, kênh kiệu, hoặc
chống lại nhân dân một cách trực diện, hoặc gián tiếp.
Ví dụ: “Trống mái” miêu tả tình
yêu của Vọi, một nông dân quê mùa cục mịch lại si tình theo đuổi một tiểu thư
một cách khinh miệt mỉa mai.
- Trong nghĩa mở
rộng, tính nhân dân bao hàm mọi giá trị tư tưởng và nghệ thuật lành mạnh, có
ý nghĩa đối với toàn bộ đời sống tinh thần của nhân dân.
Những tác phẩm miêu tả tình cảm gia đình: bố mẹ, anh em, vợ chồng, cha con, mẹ
con, bà cháu,… ; những tác phẩm tả cảnh thiên nhiên tuy nó không đề cập đến
những tiến trình lịch sử cũng không đặt ra những vấn đề bức thiết của thời đại,
những tác phẩm đó có một tình cảm lành mạnh, một nhân sinh quan lành mạnh, tiến
bộ, vẫn có tính nhân dân. Chẳng hạn, ca dao tình yêu nam nữ:
- Yêu nhau
tam tứ núi cũng trèo
Ngũ lục sông cũng lội, thất bát đèo cũng qua
- Ðã yêu thì yêu cho chắc
Ðã
trục trặc thì trục trặc cho luôn
Ca dao hôn nhân và gia đình:
- Con cò
trắng bạch như vôi
Ai muốn làm lẽ cha tôi thì về
Cha tôi chẳng đánh chẳng chê
Mẹ tôi móc ruột lôi mề ăn gan
Chồng ta áo rách ta thương
Chồng người áo gấm xông hương mặc người.
Hoặc đả phá lễ giáo phong kiến:
Mẹ ơi có muốn lấy chồng
Con
ơi mẹ cũng một lòng như con.
Tính nhân dân còn bao hàm một nội dung: Mộc mạc mà sắc sảo, giản dị mà phong
phú, hồn nhiên mà điêu luyện.
Mọi giá trị nghệ thuật chân chính đều bắt nguồn từ đời sống nhân dân, từ thị
hiếu thẩm mĩ của nhân dân, nên bao giờ, cũng hồn nhiên, mộc mạc, giản dị nhưng
phong phú tinh vi và điêu luyện.
Sự thống nhất của hai phương diện trên (giản dị, mộc mạc, hồn nhiên với phong
phú, tinh vi, điêu luyện) là đặc điểm tiêu biểu của nghệ thuật có tính nhân
dân. chính vì vậy mà những tác phẩm mang tính nhân dân sâu sắc bao giờ cũng có
sự thống nhất giữa "phổ cập" và "nâng cao", giữa "bình
dân" và "bác học". Ðó là những tác phẩm mà ai cũng có thể hiểu
được. Từ người bình dân đến người uyên bác ai cũng thấy hay, thấy thấm thía,
thích thú. "đó là những tác phẩm nói mãi không cùng" (Gớt)
"tác phẩm khơi mãi không cạn" (Hoài Thanh). Những tác phẩm như
thế chẳng những thỏa mãn nhu cầu thẩm mĩ hiện đại mà còn có khả năng đáp ứng
nhu cầu thẩm mĩ ngày càng nâng cao của những thế hệ sau. Nó tạo nên tính chất
vĩnh hằng của nghệ thuật.
Truyện Kiều là ví dụ tiêu biểu. Nó là đỉnh cao của văn chương cổ điển dân tộc.
Rất nhiều nhà nghiên cứ đã có nhiều công trình đồ sộ tìm hiểu cái hay cái đẹp
của nó.
Nhưng gần đây một công trình mới của Phan Ngọc nghiên cứu về Truyện Kiều lại
cho rằng tất cả các công trình của những người nghiên cứu trước đây đều giống
nhau đó là đều chưa chỉ đúng cái hay cái đẹp của Truyện Kiều. Ðó là về phía
những người uyên thâm, còn về phía những người bình dân thì người ta thích,
yêu, hiểu Truyện Kiều đến mức đọc ngược được. Truyện Kiều có một điều thú vị là
có những câu thơ không biết là Nguyễn Du đã mượn từ ca dao hay ca dao đã đi ra
từ Truyện Kiều. Hiện tượng này cho thấy Truyện Kiều đã đạt được cái hồn nhiên
mà điêu luyện, "bác học" mà "bình dân".
Truyện Kiều:
Vầng trăng
ai xẻ làm đôi
Nửa in gối
chiếc nửa soi dặm trường.
Ca dao:
Tiễn đưa một chén rượu nồng
Vừng trăng
xẻ nữa tơ lòng dứt đôi.
Vừng trăng
ai xẻ làm đôi
Ðường trường ai xẻ ngược xuôi hởi chàng.
Truyện Kiều:
Rắp mong
treo ấn từ quan
Mấy sông
cũng lội mấy ngàn cũng qua.
Ca dao:
Yêu nhau tam tứ núi cũng trèo
Ngũ lục sông
cũng lội, thất bát đèo cũng qua.
Truyện Kiều:
Sầu đông càng lắc càng đầy
Ba thu dọn
lại một ngày dài ghê.
Ca dao:
Ai đi muôn
dặm non sông
Ðể ai chứa chấp sầu đông vơi đầy.
Tính nhân dân của văn chương đối lập với tính chất lạc hậu, bảo thủ, phản động, với chủ nghĩa hình thức sơ lược, dung tục,
tầm thường, cầu kỳ bí hiểm. Tính nhân dân luôn gắn với những truyền thống tốt
đẹp và cao thượng như chủ nghĩa yêu nước, chủ nghĩa nhân đạo, tinh thần dân chủ
và xã hội chủ nghĩa, gắn với truyền thống nghệ thuật ưu tú.
Nói một cách tổng quát tính nhân dân là tổng hòa những đặc trưng làm nên sức
sống kỳ diệu và bất diệt của nghệ thuật.
3. Tiêu chuẩn tính nhân dân trong tác phẩm
văn chương.
a. Nội dung tư tưởng
- Trước hết, một
tác phẩm có tính nhân dân là một tác phẩm đề cập đến những hiện tượng, những
tính cách, những vấn đề xã hội quan trọng có ý nghĩa đối với nhân dân (phạm vi
vấn đề phản ánh).
Ðề tài có liên hệ đến tính nhân dân trong chừng mực nhất định. Vì, có những tác
phẩm không trực tiếp phản ánh đời sống nhân dân nhưng vẫn có tính nhân dân và
ngược lại.
Ví
dụ: Truyện nôm khuyết danh có tính nhân dân do trực tiếp miêu tả
nhân dân, nhưng có loại tuy nói khá nhiều về nhân dân nhưng không có nhân dân
(Lục xì…).
Trong khi đó, có loại tác phẩm đề cập đến những người lớp trên, ít hoặc không
trực tiếp nói đến nhân dân vẫn có tính nhân dân sâu sắc. Vì nó có nhận thức,
một thái độ đúng đắn giữa đúng sai, nhân đạo và phản nhân đạo … (Truyện Kiều, Lục Vân Tiên, Hoàng Lê
nhất thống chí)
Nhân tố cơ bản quyết định tính nhân dân của một tác phẩm văn chương không nhất
thiết phải là đề tài về đời sống nhân dân mà chủ yếu là ở chỗ nó đề cập đến
những vấn đề xã hội có ý nghĩa đối với nhân dân.
- Cuộc sống hiện thực được miêu tả phản ánh theo quan điểm của nhân dân, dưới
ánh sáng của những lí tưởng tiến bộ của thời đại (phương hướng và cách giải
quyết vấn đề).
Chủ đề tư tưởng là vấn đề sống còn của tính nhân dân một tác phẩm.
Vấn đề được đưa ra trong tác phẩm phải được lí giải, giải quyết phù hợp với
quyền lợi và nguyện vọng của nhân dân.
Truyện Kiều, số
phận con người bé nhỏ trong xã hội được ca ngợi, trân trọng - thể hiện được ước
muốn đạp đổ bất công.
Hịch tướng sĩ, Lập trường quan điểm tác giả là lập trường quan điểm thời
đại.
Chinh phụ ngâm, là tiếng kêu oán ghét chiến tranh phi nghĩa dày xéo lên
hạnh phúc nhân dân.
Về mặt nội dung, xét tính nhân
dân của văn học không phải xét ở đề tài là chủ yếu, mà yếu tố cơ bản quyết định
là ở chỗ chủ đề tư tưởng, ở những vấn đề xã hội đối với nhân dân, ở cách nêu
lên và cách giải quyết vấn đề phù hợp với nguyện vọng, lợi ích của nhân dân
dưới ánh sáng của nhân sinh quan lành mạnh, lí tưởng tiên tiến của thời đại.
b. Hình thức nghệ thuật
Tiêu chuẩn quan trọng về nghệ thuật là tính dân chủ của nghệ thuật biểu hiện.
Nghệ thuật "phải được quần chúng hiểu và ưa thích" (Lênin) Vì nghệ
thuật là sự đồng cảm. Tố Hữu: "Thơ là điệu nhạc của tâm hồn đi tìm những
tâm hồn đồng điệu". Gorky: "Do sự hòa hợp, sự trùng lặp giữa kinh
nghiệm nhà văn và kinh nghiệm của độc giả mà nảy sinh chân lí nghệ
thuật".
Quan niệm này đối lập với loại quan niệm nghệ thuật chỉ để dành cho một số
người có chọn lọc, được ưu đãi về mặt trí thức của J. Ortega Y Gasset.
Nghệ thuật có tính nhân dân là nghệ thuật vừa sâu sắc, trong sáng, giản dị, dễ
hiểu. Biélinski viết: "Tác phẩm có tính nhân dân dù nội dung lớn lao trọng
yếu thế nào đối với mọi người vẫn dễ hiểu". J.danov nói: "Không
phải hễ cứ dễ hiểu là thành thiên tài nhưng đã là tác phẩm thiên tài thì nhất
định phải dễ hiểu, càng thiên tài bao nhiêu thì càng làm cho quần chúng nhân
dân đông đảo dễ hiểu bấy nhiêu".
Nghệ thuật có tính nhân dân còn là nghệ thuật giản dị dễ hiểu nhưng phải sâu
sắc và điêu luyện, không vì giản dị mà hạ thấp nghệ thuật. Hơn nữa giản dị là
biểu hiện của nghệ thuật, "đẹp là ở cái giản dị" (Gorky).
Tóm lại: Tính dân chủ là đặc trưng của nghệ thuật có tính nhân dân, nghệ thuật
đó phải có sự thống nhất hữu cơ giữa hai mặt: giản dị và tinh vi, điêu luyện.
Những tác phẩm nghệ thuật như thế chẳng những thỏa mãn nhu cầu hiện tại về mặt
thẩm mĩ mà còn có khả năng đáp ứng nhu cầu thẩm mĩ ngày càng cao của thế hệ
sau. Nó tạo nên tính vĩnh cửu trong nghệ thuật.
III. QUAN HỆ GIỮA
TÍNH NHÂN DÂN VÀ TÍNH GIAI CẤP, TÍNH ÐẢNG.
1. Tính nhân dân và tính giai cấp.
Trong xã hội phân chia giai cấp, văn học bao giờ cũng mang tính giai cấp cụ
thể. Nhưng tùy theo vị trí xã hội và vai trò lịch sử của các giai cấp, nền văn
học vốn mang tính giai cấp ấy có ảnh hưởng tiêu cực, tích cực đến quá trình
giải phóng nhân dân, quá trình đấu tranh cách mạng của nhân dân. Như thế, văn
chương phục vụ cho giai cấp bóc lột duy trì tình trạng nghèo nàn của quần chúng
là không có tính nhân dân. Chỉ có văn chương phản ánh được nguyện vọng, tâm tư
tình cảm của nhân dân lao động, có ảnh hưởng tích cực đến quá trình giải phóng
nhân dân thì mới có tính nhân dân.
Vậy: Tính nhân dân đối lập gay gắt với tính giai cấp lạc hậu, phản động và
thống nhất với tính giai cấp tiến bộ cách mạng.
2.
Tính nhân dân và tính đảng.
Tính đảng cộng sản và tính nhân dân thống nhất với nhau trong thời đại chúng
ta. Vì: tính đảng là tính giai cấp tiến bộ nhất, giác ngộ nhất trong nhân dân
lao động. Hơn nữa đảng ta "ngoài lợi ích của nhân dân ra Ðảng ta không có
một lợi ích nào khác" (Bác). Vì thế lấy tiêu chuẩn tính nhân dân để
đánh giá các tác phẩm hiện nay thì nó đã bao hàm tính đảng rồi - tính đảng
là biểu hiện cao độ của tính nhân dân (tiêu chuẩn tính nhân dân cao nhất mọi
thời kỳ phải đo bằng lực lượng xã hội tiên tiến nhất thời kỳ đó).
Tuy nhiên, không thể đồng nhất tính nhân dân và tính đảng.
Vì : - Nền văn
chương vô sản có kế thừa và sáng tạo, kế thừa là kế thừa tính nhân dân.
- Cách mạng có quy luật phát triển không đều, ở đâu giai cấp vô sản chưa nắm
được chính quyền thì ở đó văn chương vô sản chưa ở mức quy mô, công khai hợp
pháp, toàn dân. Cho nên, bên cạnh đó phải có nền văn chương hợp pháp.
- Hơn nữa đề ra tính đảng là đề ra một tiêu chuẩn cao nhất cho sáng tác để lưu
ý, yêu cầu sáng tác.
Tóm lại:
Tính nhân dân là
dấu hiệu quan trọng nhất nói lên sức sống lâu bền, phi thường và bất diệt của
nghệ thuật, là niềm tự hào chân chính của các thế hệ nhà văn, chỉ có liên hệ
một cách sâu xa, rộng lớn, lâu bền với nhân dân thì văn chương nghệ thuật mới
được tồn tại và phát triển lành mạnh.
Chỉ có dưới chế độ xã hội xã hội chủ nghĩa, với tính đảng vô sản, văn chương
mới có điều kiện khắc phục những hạn chế của văn chương nhân dân quá khứ và
phát triển mạnh mẽ, toàn diện tính nhân dân của mình.
1 nhận xét:
hay rat co ich giup minh tim hieu cam on nhieu mong co nhieu bai dang ntn nua
Đăng nhận xét