Ra mắt bạn đọc năm 1866, tiểu thuyết Tội
ác và trừng phạt nếu không phải là tác phẩm vĩ đại nhất của Dostoievski thì
chắc chắn là tác phẩm nổi tiếng nhất, được nhiều người yêu thích nhất, được dư
luận các nước đánh giá nhất trí nhất. Hầu như ở mọi nước, sự nhận chân
Dostoievski đều bắt đầu bằng việc công chúng độc giả làm quen với tiểu thuyết
tội ác và trừng phạt, và điều này có lợi cho ông: không ở đâu Dostoievski -
nghệ sĩ và Dostoievski - nhà tư tưởng lại xuất hiện dưới dạng thống nhất cân
bằng như ở đây. Cổ vũ lẫn nhau và tiếp sức cho nhau, hoà với nhau làm một,
thiên tài nghệ thuật Dostoievski và triết lý nhân văn của ông đã hun đúc nên
một tác phẩm văn học sâu sắc hiếm có, một cuốn sách hiện đại trong mọi thời đại,
gần gũi với mọi con người trên hành tinh chúng ta.
Dostoievski gọi tiểu thuyết Kẻ song
trùng là “trường ca Peterburg”. Thực ra ông có thể đặt phụ đề như thế cho
cả Tội ác và trừng phạt (cũng như Gã khờ và Đầu xanh
tuổi trẻ sau này). Peterburg trong Tội ác và trừng phạt là Peterburg
những năm 1860, thành phố không của giới quý tộc thượng lưu, mà của dân nghèo,
với những ngõ phố hôi hám rác rưởi, những căn nhà thuê tối tăm chật hẹp, những
quán rượu bẩn thỉu, những tiệm nhảy chen chúc, những buồng tiếp khách lạnh lẽo
của các cô gái điếm và sở cảnh sát đông nghịt người nghèo bị giam giữ; thành
phố của những sinh viên nghèo túng phải bỏ học và những viên chức bị sa thải,
những bà mẹ đánh mắng lũ con kêu khóc vì đói và những cô gái bán mình đề nuôi
gia đình, và cạnh đó là những mụ già cho vay với tỉ lệ lãi cắt cổ, những tên
lưu manh sống bằng nghề tố tụng, những kẻ buôn đi bán lại “hành hoá sống”,
những công tử trác táng săn lùng vật tiêu khiển mới lạ...Cốt truyện Tội ác
và trừng phạt được xây dựng trên sự kết hợp sự tích hai gia đình nghèo xơ
xác: gia đình Raskolnikov với một bà mẹ và một em gái tần tảo, chắt chiu từng
xu để nuôi người con trai cả theo học ở thủ đô và gia đình Marmeladov với người
bố thất nghiệp nát rượu, người mẹ mắc bệnh ho lao và một lũ con nheo nhóc. Và
chính cảnh nghèo cùng quẫn đã dẫn dắt Rodion Rascolnikov, một “triết gia” trẻ
tuổi, nhân vật chính của tác phẩm, đến ý đồ giết mụ già cho vay nặng lãi để
cướp của - tội ác này tạo nên cái sườn sự kiện của tiểu thuyết. Còn hoàn cảnh
khốn cùng của gia đình Marmeladov thì đẩy người con gái lớn Sonia, một thiếu nữ
đức hạnh, người sẽ cải hoá tâm hồn cho Rascolnikov, vào nghề mại dâm.
Sự tích Sonia bán mình nuôi gia đình được
bố nàng kể cho Rascolnikov nghe trong một quán rượu nhầy nhớp, ở ngay những trang
đầu của tiểu thuyết - một sự tích thường tình, khá phổ biến ở thành phố tư bản
chủ nghĩa, - dưới ngòi bút của Dostoievski trở thành một thảm kịch nhân thế,
một bản cáo trạng ngùn ngụt căm hờn chống lại cái xã hội kim tiền. Xã hội đó
dồn con người nghèo vào những tình huống quái ác đến nỗi những tâm hồn trinh
bạch nhất, cao thượng nhất, đáng yêu nhất lại buộc phải làm những việc nhơ
nhuốc nhất, hèn hạ nhất, bị người đời khinh miệt nhất. Nhan sắc, tuổi trẻ, danh
dự, tình yêu - mọi giá trị đều bị biến thành vật hy sinh - vật hy sinh rẻ tiền
chỉ đủ giúp cho người thân kéo dài một sự tồn tại khắc khoải bên bờ vực của
cảnh chết đói.
Bên cạnh bi kịch của gia đình Marmeladov
trong Tội ác và trừng phạt ta còn thấy chấm phá những nghịch cảnh, thảm
cảnh khác, cũng do sự tác oai tác quái của đồng tiền: một cặp cha mẹ nào đó vì
tiền mà bán đứa con gái xinh xắn mười sáu tuổi đầu của mình cho gã địa chủ đã
ngoài năm mươi, những bà mẹ nghèo túng khác thì đuổi con cái mình ra đường đi
ăn mày, đi làm trộm cắp, làm gái điếm. Peterburg trong tiểu thuyết Tội ác và
trừng phạt là mô hình của một xã hội mà đồng tiền trở thành giá trị tuyệt
đối, trở thành báu vật đối với rất nhiều con người.
Hiện thân của cái tâm lý sùng bái đồng
tiền đó trong Tội ác và trừng phạt là Lugin, chồng chưa cưới của em gái
Raskolnikov. Dostoievski viết về viên “hội thẩm toà án” đó: “Vốn là người xuất
thân chỉ có hai bàn tay trắng, Piot, r
Pet, rovitr đã quen khâm phục mình, tôn sùng
trí thông minh và năng lực của mình. Nhưng trên đời cái mà ông ta yêu nhất và
tôn sùng nhất vẫn là tiền bạc của ông, kiếm được bằng đủ các phương tiện, nó
đưa ông lên ngang hàng với những kẻ có địa vị cao hơn ông”. Dostoievski cho
Lugin một lai lịch khá tiêu biểu cho thời kỳ phát triển tự do của chủ nghĩa tư
bản - lai lịch của một kẻ tiểu thị dân hãnh tiến và tập trung vào nhân cách của
hắn những đặc tính mà ông căm thù nhất trong con người tư sản: tự tư tự lợi kết
hợp với đạo đức giả, đê tiện một cách có ý thức, tự phụ kết hợp với hiềm tỵ,
ngu dốt đi đôi với xảo quyệt, thiển cận, hủ lậu đi đôi với tính hoạt đầu, với
tài thích ứng mau lẹ với mọi hoàn cảnh, thời thế. Trong tất cả các nhân vật của
tiểu thuyết Tội ác và trừng phạt, Lugin đáng ghê tởm nhất chính vì đó là
một tính cách điển hình một trăm phần trăm, một mẫu người được đúc từ cái khuôn
nhân cách “tiêu chuẩn” của một giai cấp đang ưu thắng.
Tương phản với cảnh công thành danh toại
của Lugin và cũng rất điển hình cho xã hội Nga thời ấy là cảnh sa cơ lỡ vận của
Caterina Ivanovna, vợ kế của Marmeladov và dì ghẻ của Sonia. Đường đời của bà
ta thật thê thảm - một đường đời bắt đầu bằng cuộc sống thanh tao, êm ấm trong
gia đình quân nhân quý tộc và kết thúc bằng cảnh ăn mày ngoài đường phố.
Caterina Ivanovna sinh ra và lớn lên trong một xã hội đẳng cấp, nơi mà thành
phần quý phái đủ bảo đảm cho con người một địa vị ưu tiên. Nhưng cái xã hội mục
nát đó đã nhường chỗ cho một xã hội khác - xã hội mà mọi người đều “bình đẳng”
trước thế lực tuyệt đối của đồng tiền, kẻ có tiền có tất cả, người không có
tiền không có gì hết. Trên đời đã diễn ra những biến cố toàn cục, những giá trị
mới đã được thiết định, nhưng Caterina Ivanovna không thấy và không hiểu điều
đó và vẫn bám lấy những giá trị cũ đã bị gạt bỏ. Nguồn gốc cả cái bi lẫn cái
hài ở Caterina Ivanovna chính là ở đây. Mơ ước trở về với thế giới thượng lưu
nhưng lại hàng ngày lép vế trước những loại người hạ dẳng; hãnh diện trước mụ
chủ nhà về thân thế của mình, nhưng lại bị con mụ mạt hạng ấy đuổi ra ngoài
đường vì nợ tiền buồng; kéo lũ con “lá ngọc cành vàng” đi ăn xin, tưởng rằng cả
thiên hạ phải động lòng thương xót, nhưng kêu gào, ca hát mãi, đến lúc sắp hộc
máu ngã gục xuống mặt đường mới được bố thí cho hai xu.
Nhưng Dostoievski bao giờ cũng công bằng
đối với nhân vật của mình. Ông biết quý trọng lòng khao khát công bằng nhiều
khi bộc lộ dưới hình thức hám hư vinh. Khi bị dọa đuổi ra khỏi nhà, Caterina
Ivanovna phẫn uất hét to: “Chúa ơi là Chúa, chẳng lẽ không còn công bằng nào
nữa hay sao? Nếu Chúa không che chở cho lũ mồ côi chúng tôi thì còn ai che chở
nữa? Để rồi xem!... Để rồi xem trên đời này còn có công bằng nữa hay không?”
Rồi bà vừa kêu gào khóc lóc vừa chạy ra đường với mục đích mơ hồ là đi tìm ngay
công lý cho bằng được!
Ở đây, hình tượng chúa Cơ Đốc một lần nữa
lại xuất hiện như niềm hy vọng cuối cùng của những người khốn khổ. Nhưng trong
trường hợp này, Doxtoevxki, nhà văn hiện thực, biết công bằng ngay cả với Chúa
cứu thế; nếu Chúa không bênh vực những con chiên lành của mình, nếu Chúa để cho
kẻ ác chà đạp công lý thì Chúa có xứng đáng được tín ngưỡng? Trước lúc tắt thở
Caterina Ivanovna cự tuyệt không rửa tội: “Cái gì? linh mục à? Không cần...
Tiền đâu mà thừa thế... Tôi không có tội gì! Không rửa tội thì Chúa cũng phải
tha tội cho tôi... Chính Chúa cũng biết tôi đau khổ như thế nào... Còn Chúa
không tha thì cũng chẳng cần!...”
Thật là những dòng chữ nóng bỏng tâm
huyết, thật là cơn gió thịnh nộ báo hiệu bão táp sẽ nổi dậy ngày mai! Nhưng
những màn bi kịch như vậy vẫn chỉ ở ngoại vi chủ đề tư tưởng của tiểu thuyết Tội
ác và trừng phạt. Chủ đề đó được gắn liền với nhân vật chính - Rodion
Raskolnikov.
Hình tượng văn học này từ lâu đã trở thành
một “bí ẩn” lớn mà mỗi một thế hệ, mỗi một trào lưu xã hội và mỗi một độc giả
giải thích và đánh giá một cách khác, không ai giống ai và nhiều khi cũng cực
đoan như người ta đánh giá bản thân Dostoievski. Đồng thời, giá trị hiện thực
siêu việt của hình tượng đó đối với mọi người đều rất hiển nhiên, cũng hiển
nhiên như sự gần gũi của nó đối với con người thế kỷ XX. Tội ác và trừng
phạt, “cuốn tiểu thuyết hình sự vĩ đại nhất của mọi thời đại”, như Thomas
Mann nhận định, kết hợp tình tiết mạch lạc với tình tứ sâu thẳm. Thuật lại sự
tích giết người của Raskolnikov rất đơn giản, nhưng thâu tóm được nguyên nhân
và động cơ phạm tội của chàng sinh viên Nga ấy là một việc cũng khó khăn và vô
cùng vô tận như lý giải duyên cớ chần chừ thụ động của hoàng tử Hamlet trong vở
bi kịch cùng tên.
Trước tiên đập vào mắt một đặc điểm kỳ dị
trong nhân cách Raskolnikov: con người giết người cướp của đó lại tuyệt nhiên
không ham mê tiền tài. Con người giết người cướp của ấy là một nhân vật vô tư
đến hào hiệp, đến hy sinh quên mình vì người khác. Sống trong cảnh nghèo túng
khốn khổ, Raskolnikov trong vòng nửa năm trời nuôi dưỡng một người bạn học đau
ốm. Nhịn đói ngày này qua ngày khác, Raskolnikov bỏ những đồng xu cuối cùng
trong túi ra để giúp gia đình Marmeladov lâm vào cảnh thương tâm, để giúp một
cô bé hoàn toàn không quen biết bị kẻ gian lừa đảo. Lòng vô tư, hào hiệp ấy hài
hoà với những đức tính khác trong nhân cách Raxcolnicov: khảng khái, cương trực,
chân thật, quả cảm.
Raskolnikov, như nhân vật ấy tự giải
thích, giết người để chứng minh cho bản thân rằng mình là một “siêu nhân” đã
vượt qua luân lý hèn nhát của người thường. Raxcolnicov mơ ước trở thành
Napoléon mới. Theo đuổi tham vọng làm chúa tể nhân gian, Raskolnikov đi tới
những tư tưởng tiên báo trực tiếp cho những tư tưởng kiểu Nietzsche sau này.
Nhưng Raskolnikov, môn đệ của Napoléon và
kẻ tiền bối của chủ nghĩa Nietzsche, lại đồng thời ấp ủ trong lòng những tư
tưởng tình cảm không điển hình một chút nào cho hai mẫu người kia: ưu ái thiết
tha đối với nhân loại, thương yêu sâu sắc những người nghèo khổ, phẫn uất cho
thân phận tôi đòi của họ, đau đớn trước cảnh đờì bất công tàn bạo, căm thù
không đội trời chung với những kẻ sống bằng mồ hôi nước mắt người khác. Nếu
Dostoievski bắt Raskolnikov “tiết lộ” những lý thuyết bạo lực cực kỳ phi nhân
đạo mà xã hội tư sản đang thai nghén, thì đồng thời ông cũng trút cho
Raskolnikov cả bầu nhiệt huyết của chính trái tim vĩ đại của ông ngày đêm nhức
nhối trước cảnh nhân gian lầm than thống khổ dưới ách chế ngự của các thế lực
bạo tàn.
Toàn bộ con người Raskolnikov quả là được
cấu thành bởi sự kết hợp nghịch lý những phẩm chất dường như không thể dung hoà
với nhau: tột mực ích kỷ đi đôi với tột mực vị tha; tàn nhẫn đến quái ác đi đôi
với hiền từ đến mềm yếu; kịch liệt khinh ghét con người nhưng lại nhiệt thành
thương yêu con người; ngang ngược chà đạp lên công lý mà lại tha thiết hướng về
công lý. Rasckolnikov như luôn luôn nhảy từ cực tâm linh này sang cực tâm linh
khác mà không lúc nào dừng lại giữa chừng, ở trạng thái ôn hoà, vừa phải. Tâm
tư đầy mâu thuẫn của Raxcolnicov rất tiêu biểu cho đời sống tinh thần của một
xã hội ở trong thời kỳ chuyển hoá dữ dội từ nếp sống đẳng cấp gia trưởng sang
nếp sống cạnh tranh vô chính phủ, khi mà mọi giá trị đều bị đánh giá lại, những
khuôn phép đạo đức tưởng chừng sắt đá hoá ra “những sợi dây mục nát”, và trong
cảnh hỗn mang xã hội đó con người thường bơ vơ không biết chân lý mới ở đâu và
rất dễ nhầm lẫn thiện ác. Hơn bất cứ một nhà văn nào, Dostoievski biết miêu tả
trạng thái hỗn mang tinh thần, thất lạc chân lý, tâm tư bị giằng xé giữa thiện
và ác như những tấn bi kịch thường có của một kết cục thê thảm đối với con
người: hoặc tự sát, hoặc lưỡng hoá nhân cách và phát điên. Svidrigailov trong Tội
ác và trừng phạt là một con người như thế. Trường hợp Raskolnikov thì lại
khác. Raskolnikov không những không tự sát hoặc phát điên, mà lại còn rất năng
nổ trong việc thực hiện “ý tưởng” của mình, cho đến những trang cuối cùng của
tiểu thuyết vẫn đinh ninh rằng chân lý thuộc về mình. Raskolnikov chính là một
kẻ sát nhân tự coi mình như thiên thần, một đao phủ coi mình như Đấng cứu thế.
Trong cơ cấu hình tượng Raskolnikov rõ ràng có một “bí thuật” hoà hợp những yếu
tố đối lập, hoặc nói một cách khác, giữa ý đồ phản nhân đạo và tâm tư giàu nhân
ái của Raskolnikov có một mối quan hệ biện chứng, một quy luật chuyển hoá sâu
kín nào đó, và chính nhờ đó mà độc giả ở khắp mọi nước đều cảm nhận Raskolnikov
như một hình tượng nghệ thuật vĩ đại, chứ không phải như một tập hợp hỗn tạp
những tính chất mâu thuẫn lẫn nhau.
Ta sẽ không nắm bắt được linh hồn của hình
tượng Raskolnikov, nếu không nhận ra rằng đó là một con người nổi loạn,
con người nổi dậy chống lại trật tự thế giới đương thời - cái trật tự phi
nghĩa, tàn bạo, vùi dập và tha hoá con người mà Dostoievski và các nhà văn Nga
khác biết tái tạo với sức tố cáo phi thường. Chính với tư cách một con người
nổi dậy tự giác như vậy, một con người vùng lên để phục hồi công lý bị chà đạp,
gánh vác lấy trách nhiệm đối với những người bị áp bức trên đời, Raskolnikov
sống mãi trong ký ức của độc giả không những như một địch thủ tư tưởng, mà còn
như một đứa con đẻ tinh thần của Dostoievski, một đứa con có tầm vóc cao lớn,
có trí thông minh kiệt xuất và trái tim dạt dào nhân ái như người cha vĩ đại
của nó.
Raskolnikov thuộc vào loại nhân vật đặc
thù của Dostoievski - những con người không có một địa vị gì trong xã hội,
không có một nghề nghiệp gì cụ thể, không phải đảm đương một trách nhiệm gì
chính thức đối với mọi người xung quanh, nhưng lại năng nổ can thiệp vào sự
đời, cảm thụ sâu sắc mọi cảnh đời, ưu tư không ngớt về mọi việc trên đời.
Raskolnikov, theo chủ ý của tác giả, là một “con người trong con người”: một
trái tim không biết thờ ơ với bất cứ sự gì xảy ra ở thế gian, một bộ óc ngày
đêm, lúc tỉnh cũng như khi mơ, vật vã với những câu hỏi đớn đau của cuộc sống,
một ý chí xả thân vì lý tưởng, cống hiến cuộc đời cho chân lý. Tất cả lòng căm
phẫn đối với xã hội người hà hiếp người, tất cả nỗi đau đớn cho thân phận tôi
đòi của những người nghèo khổ, tất cả niềm uất ức cho cảnh bất lực của lòng từ
bi bác ái trong thế giới đồng tiền xâu xé tâm hồn Raxcolnicov được tác giả phô
diễn tập trung qua màn bi kịch nội tâm kiệt tác - giấc mơ thứ nhất về cảnh ngược
sát con ngựa già (phần I, chương 5).
Giấc mộng ấy không những lột tả ý chí quả
cảm nổi loạn vì công lý của Raskolnikov, mà còn cho ta thấy một khía cạnh nữa
rất đặc sắc trong cách thụ cảm thế giới của nhân vật ấy: đó là sự cô đơn về
tinh thần, cô đơn về tư tưởng. Nỗi “cô quạnh giữa nhân gian” của Raskolnikov có
nguồn gốc thực tế trong bối cảnh nước Nga những năm 60 thế kỷ XIX, khi mà,
sau thất bại của cao trào đấu tranh cách mạng, những hoài bão của các phần tử
tiến bộ về sự giải phóng quần chúng nhường chỗ cho tâm trạng thất vọng chua
chát trước cái hiện thực tư bản chủ nghĩa thắng thế.
Trong Tội ác và trừng phạt, có một
hiện tượng đầy ẩn dụ - đó là gian buồng thuê của Raskolnikov mà tác giả ví với
“chiếc quan tài”. Quan tài trên mặt đất, quan tài - nhà ở, là tượng trưng cho
sự cô thế tuyệt đối của con người giữa nhân gian. Trong căn buồng-quan tài ấy
Raskolnikov kinh qua một cơn khủng hoảng tinh thần, khủng hoảng thế giới quan
nhân đạo và “thai nghén” một ý đồ mới, phản nhân đạo. Nằm trong căn buồng-quan
tài ấy, Raskolnikov gọi xuống để đàm thoại hai nhân vật vô hình - hai chiếc
bóng khổng lồ in hằn trên vòm trời của tiểu thuyết Tội ác và trừng phạt:
Chúa Cơ Đốc và Napoléon, và mở rộng lòng ra để ôm cả hai vào trong mình.
Cốt lõi của cái “ý tưởng” mà Raskolnikov
ấp ủ, mục tiêu cuối cùng mà Raskolnikov muốn đạt tới - chính ở chí hướng dành
lấy địa vị chúa tể nhân gian của Napoléon để hoàn thành sứ mệnh cứu thế của Cơ
đốc, chế ngự thế giới để thiết lập công bằng trên thế giới, thống trị loài
người để mang lại hạnh phúc cho loài người.
Để đạt mục tiêu ấy, Raskolnikov - hiện
thân của lòng hào hiệp, chính trực - làm một việc hết sức gian lận và bất nhẫn:
bổ rìu xuống đầu một mụ già không thể tự vệ để cướp tiền của mụ. Mong ước đem
lại hạnh phúc cho những người yếu hèn bị xã hội bất công vùi dập, Raskolnikov,
để thoát thân, sát hại cả người em gái mụ già - một tâm hồn cũng hiền lành,
chân thật và mộ đạo như Sonia Marmeladova. Mưu đồ cứu thế, chuyển hoá từ ý
tưởng sang hành động, ngay từ đầu đã bộc lộ thực chất của nó như một mưu đồ sát
thế và tự sát.
Tiểu thuyết Tội ác và trừng phạt
nói lên không những mối lo âu, mà cả niềm tin của Dostoievski vào con người.
Cho thấy sự thất bại hoàn toàn của Raskolnikov, chỉ rõ những thảm hoạ thoát
thai từ cái mưu đồ phi nhân đạo của Raskolnikov, tác giả đồng thời miêu tả mưu
đồ đó như một căn bệnh nhất thời của một tâm hồn về cơ bản lành mạnh, một sự
lầm lạc khó tránh khỏi trên con đường gian truân tìm chân lý. ý chí cuồng
nhiệt tìm chân lý, tìm lẽ sống chân chính là lời biện hộ đích đáng nhất cho
nhân vật anh hùng của Dostoievski. Bi kịch của Raskolnikov theo dụng ý của tác
giả, mang sẵn yếu tố cải tử hoàn sinh. Nghĩa vụ thúc đẩy quá trình cải tử hoàn
sinh ấy ở Raskolnikov, dẫn dắt Raskolnikov từ cõi lầm lạc ra con đường thiện chân,
Dostoievski giao phó cho Sonia Marmeladova.
Sonia Marmeladova trong Tội ác và trừng
phạt, cũng như Mưskin trong Gã khờ và Aliosa Karamazov trong Anh
em nhà Caramazov, thể hiện cái đạo lý nhân dân “thương người như thể thương
thân” được nâng lên thành giáo lý trong kinh Phúc âm mà nhà tư tưởng Cơ Đốc
giáo Dostoievski coi như một vị thuốc đắc dụng cho mọi ung nhọt tâm hồn, một
diệu kế dàn xếp mọi mâu thuẫn xã hội, một chân lý mầu nhiệm có sức biến cải thế
giới khổ ải này thành một thiên đường tận thiện tận mỹ. Nhưng trong tiểu thuyết
Tội ác và trừng phạt, khác với ở các tác phẩm chính luận, Sonia
Marmeladova rõ ràng chỉ là một tiếng nói trong nhiều tiếng nói tham gia cuộc
hội thoại giữa các tư tưởng lớn của thời đại, và tiếng nói ấy chỉ có sức thuyết
phục hạn chế.
Đặt vào trung tâm tư tưởng tiểu thuyết Tội
ác và trừng phạt những vấn đề cơ yếu bậc nhất đối với xã hội loài người,
Dostoievski ở những trang cuối của cuốn sách đề ra những giải pháp thiên lệch
và thiếu sức thuyết phục. Nhưng lôgic biện chứng của cuộc sống mà nhà văn đã
khám phá một cách thiên tài mạnh hơn những giáo lý siêu tự nhiên mà ông muốn
truyền giảng. Hình tượng Sonia Marmeladova, với chí khí thiết thực thương yêu
con người, tận tụy hy sinh vì người khác, được lịch sử giải phóngkhỏi cái “đồ
án tư tưởng” khiên cưỡng, rực lên một vẻ đẹp chân chính không phai mờ.Sonia
Marmeladova, còn hơn Raskolnikov, hiện thân cho lòng tin của Dostoievski vào
con người, vào công dụng lớn lao của những giá trị tinh thần trong đời sống con
người, vào khả năng con người đứng vững trong mọi nguy biến lịch sử, đảm đương
trách nhiệm sáng tạo thế giới thiện mỹ.
2 nhận xét:
Bài phân tích của bạn thật hay !! Tuyệt vời :)))) Tội ác và hình phạt là tiểu thuyết mà mình thích nhất!! Cảm ơn bạn
Rất tuyệt. Xin chân thành cảm ơn.
Đăng nhận xét