Phạm trù cái đẹp

1. Tại sao cái đẹp lại là phạm trù trung tâm của mỹ học?

Cái đẹp vừa là phạm trù cơ bản của thiên nhiên, cuộc sống, đồng thời cũng là phạm trù trung tâm của mỹ học. Yếu tố này không phải là ý muốn chủ quan của các nhà mỹ học xác lập ra, là do chính vai trò của cái đẹp trong cuộc sống quy định.

- Hạnh phúc lớn lao cùa con người là được sống với những nét đẹp hoàn hảo và toàn diện của nó. Cái đẹp đi vào mọi lĩnh vữc trong cuộc sống. Nhà văn Dostowesky cho rằng: “Chính cái đẹp đã cứu rỗi nhân loại nầy”.

Ðiều này khẳng định rằng: “cái đẹp trước hết là những đặc tính thẩm mỹ vốn có của các sự vật trong thiên nhiên, trong xã hội trong sản xuất vật chất, bồi bổ tinh thần, trong mọi ngành nghệ thuật”.

- Cái đẹp đã làm cho hoạt động hàng ngày của con người được hoàn thiện hơn, mọi công việc được cải tiến và hoàn chỉnh hơn, và cuộc sống càng có giá trị cao hơn. Qua những cố gắng để cải tiến cuộc sống, tăng cường kiến thức, phát triển tình cảm, con người dần dà đã nhận thức được quy luật phổ biến của cái đẹp trong vạn vật. Từ những nhận định bình thường để tìm ra được những nét đẹp, loại trừ những cái xấu, quả là một quá trình lâu dài để giúp cho xã hội ngày càng xinh đẹp thêm, con người thừa hưởng được nguồn hạnh phúc cao hơn.

- Trước mọi diễn biến trong cuộc sống, con người đã phân biệt được sự khác nhau giữa đẹp và xấu, đúng và sai, tiến bộ và lạc hậu, ích lợi và nguy hại. Dần dà, mở rộng ra, con người đã biết dùng khái niệm về cái đẹp, để nhận thức được những gì tạo nên vẻ đẹp cho mình và cho xã hội. Con người đã hiểu được cái đẹp chính là sự hài hoà, sự tao nhã, sự linh hoạt, sự gia tăng chất lượng và phẩm lượng, là trật tự cần thiết trong tổ chức xã hội. Khai triển rộng ra, cái đẹp mang lại sự tiến bộ, văn minh, cách mạng, ích lợi cho cuộc sống.

Như vậy, cái đẹp không chỉ là đối tượng riêng của mỹ học, mà còn là một lĩnh vực rất đa dạng, phong phú cho nhiều ngành khoa học khác.

Cái đẹp trong thiên nhiên, trong xã hội và trong nghệ thuật thể hiện qua nhiều hình thức khác nhau: đó là những kết cấu hài hoà về vật chất, về màu sắc, ánh sáng, âm thanh, trong ánh mắt, nụ cười, cảm thông, tư tưởng, có khi được phát triển thành một tác phẩm nghệ thuật.

Cái đẹp hiện ra thiên hình vạn trạng, với tính chất khác nhau. Văn hào Leon Tolstoi viết: “Những tài liệu viết về cái đẹp chất lên như núi, tuy nhiên, cái đẹp vẫn là một câu đố giữa cuộc đời”. Kant thì giải thích: “Cái đẹp đã phá vỡ những sai lầm, hủ bại vốn có từ trước”. Hégel thì khuyên mỗi người đều có thể tìm ra cái đẹp trong từng cảm giác thưởng ngoạn của mình.

2. Phân biệt cái đẹp và thẩm mỹ?

Trong khoa mỹ học, có những khác biệt giữa cái đẹp và cái thẩm mỹ. Cái đẹp là đối tượng của khoa mỹ học, thì nó chỉ là một bộ phận của cái thẩm mỹ, chứ không hoàn toàn bao hàm toàn vẹn giá trị thẩm mỹ. Cái thẩm mỹ là một khái niệm khoa học rất rộng. Nó bao gồm cả cái đẹp, cái cao cả, cái bi, cái hài trong cuộc sống, trong tâm hồn, trong nghệ thuật. Trong khoa mỹ học, người ta thường phân biệt ra thành: thẩm mỹ khách quan, thẩm mỹ chủ quan, thẩm mỹ trong nghệ thuật. Tuy nhiên, trong bất cứ hình thái nào, cái đẹp và cái thẩm mỹ vẫn có một số nét chung:

+ Về tinh thần: Cái đẹp tuy là một bộ phận tạo thành của cái thẩm mỹ, tuy nhiên, cái đẹp và cái thẩm mỹ đều có một số phẩm chất chung. Trước hết, cả hai đều mang những giá trị về tinh thần. Ðó là yếu tố thưởng ngoạn, đánh giá, miêu tả, thưởng thức, chứ không phải là yếu tố thực dụng để ăn, để uống, để ngửi, để nếm. Cái đẹp tuy vẫn thường gắn vào với những đồ đạc thực dụng, nhưng giá trị chính là yếu tố tinh thần, hiểu biết sâu sắc.

+ Về tình cảm: Cũng như giá trị của thẩm mỹ, cái đẹp mang lại yếu tố tình cảm sâu sắc lâu dài trong tiềm thức. Cái đẹp đi vào sự thưởng ngoạn, đánh giá và sáng tạo của con người, như những cảm xúc hình thành từ tri giác, biểu tượng, phán đoán, nhất là thông qua sự thâu nhận bằng thị giác và thính giác. Khi ngắm nhìn một cảnh đẹp, lắng nghe một âm thành huyền diệu, thì tình cảm thẩm mỹ của con người trào dâng lên, sôi nổi, tha thiết, hứng khởi.

Chẳng hạn như tìm hiểu giá trị về thi (Kinh thi). Khổng Tử giải thích: “Thi” có thể tại hứng khởi, việc xem xét, việc đoàn kết, việc căm ghét. Gần có thể giúp cho việc thờ cha, xa giúp cho việc thờ vua, lại biết được nhiều tên các loài chim muông, cây cở (Tử viết: Tiểu tử là mạc học phủ thi! Thi khả dĩ hứng, khả dĩ quan, khả dĩ quần, khả dĩ oán. Nhĩ chi sự phụ, viễn chi sự quân, đa thức vu điểu thú thảo một chi danh - Luận Ngữ - Dương hoá).

+ Tính vô tư: Về phương diện nhận định cái đẹp của nghệ thuật, điều cần hấn là giữ thái dợ vô tư, khách quan, tránh thiên kiến, hay bị chi phối bởi những ý kiến vốn được phát khởi từ trước, do một nhà phê bình nào hay một thành kiến nào. Phải trung thực trong mọi nhận định nghệ thuật. Theo nhà triết học cổ điển Ðức Immanual Kant (trong cuốn Phê phán năng lực phán đoán” (1790) thì: “Một khi phán đoán về giá trị chan chính cuả cái đẹp, với bất cứ quan điểm nào, phải được phát khởi bằng sự phá đoán vô tư, bất vụ lợi. Phán đoán về giá trị của cái đẹp là phán đoán theo cái khái niệm không khái niệm”. Theo nhà triết học nầy, nghệ thuật không thể nào lệ thuộc hay ràng buộc theo một thứ lợi nhuận nào. Giá trị của nghệ thuật là tạo ra nguồn mỹ cảm chân chính, tạo sức mạnh tinh thần, nâng cao giá trị nghệ thuật của xã hội.